Osmanlı'da Maden İşletmeciliği

Osmanlı Devleti'nde Maden İşletmeciliği

İlk kez Osman Bey döneminde, Bilecik'te demir madenlerinde, Osmanlılar maden işletmeye başlamışlardı. Maden işçiliği süs eşyası, gündelik eşyalar ve silahlar alanlarında gelişmişti. Osmanlı'da madenler iltizam olarak dağıtılır; madenleri işletenler çıkardıkları madenin beşte birini devlete verirdi. Çıkarılan madenler genellikle ülke içinde işlenmezdi. Bu yüzden dışarıya satılırdı. Özellikle XIX. yüzyıl sonlarında çıkarılan madenler genelde İngiltere'ye, madenlerin bir kısmı da Almanya'ya ihraç ediliyordu. Başlıca ihraç edilen madenler; linyit, krom, zımpara, manganez, kurşun, altın, arsenik, boraks gibi madenlerdi.

Osmanlı fermanlarına göre en kaliteli gümüş, bakır, demir ocakları; Keban, Ergani, İnegöl, Bilecik, Kiğı, Gümüşhane, Espiye'deydi. Güherçile (potasyum nitrat) ocakları ise; Maraş, Kayseri, Malatya, Akdağ, Van, Niğde, Erciş, İçel, Karaman gibi yerlerdeydi.

Zonguldak Madeni

Eğer bir mahalde maden bulunursa hemen devlete haber verilir, madenin cevherinden numune götürülürdü. Darphanede incelenen cevher, işletilmeye müsaitse işletme açılması emredilirdi. Madenleri sık sık eşkiya bastığından bölgede iskan ettirilen aşiretler madenlerin güvenliğini sağlardı.. Madenler genelde çıkarıldıkları yerlerde değerlendirilirdi. Gümüşün çıktığı yerlerin çoğunda darphane açılırdı. Kalıp para kesen hilekarlara karşı önlem alınır; kadılar uyarılırdı. 

Özellikle paranın lazım olduğu savaş zamanlarında darphanede büyük bir faaliyet görülürdü.  Güherçile madeninin bulunduğu yerlere yazılar yazılır, gerekli görülen malzemeler istenirdi.

Osmanlılar'da özellikle Tanzimat Dönemi'nden itibaren maden işletmeciliği hız kazandı. İlk ''Osmanlı Maden Kanunu'' (Maadin Nizamnamesi)bu dönemde, 1861'de çıkarıldı. Böylece Osmanlı'nın son dönemlerinde madencilik gelişmeye başladı. Ancak Osmanlılar madenciliğin sanayi için önemini kavrayasıya kadar , büyük payı yine yabancılar kaptı. Yabancı şirketler ile Osmanlı'da yaşayan azınlıklar bu madenlere sahip olmaya başladılar.

Osmanlı Devleti zamanında işletilen belli başlı madenler ve işletme bölgeleri şunlardı:

Ergani: Bakır, demir

Zonguldak- Ereğli: Taşkömürü (1829'da bulundu. 1848'de üretimine başlandı.)

Eskişehir: Taş ocakları 

Bakü: Zift kuyuları

Halep- Cebbül: Tuz 

Niğde: Gümüş, kurşun

Amasya- Gümüşhacıköy: Gümüş

Gediz: Şap (alüminyum ve ptosyum sülfat)

Konya- Bozkır: Altın, gümüş

Selanik: Gümüş

Gümüşhane: Bakır

İspir: Firuze (turkuaz)

NOT: Osmanlı Devleti'nin sömürülmesinin nedenlerinden biri de sahip olduğu zengin yer altı kaynaklarıydı. Osmanlı Devleti, bu kaynaklardan yeterince çıkar elde edemedi.

Hazırlayan: Ali ÇİMEN